Samochód dla syna, działka dla córki, a mieszkanie dla żony, czyli jak przekazać poszczególne przedmioty ze spadku konkretnym osobom.
Do niedawna spadkodawca nie miał możliwości skutecznego przesądzenia o tym, komu po jego śmierci ma przypaść konkretny przedmiot ze spadku. Możliwość rozporządzenia w testamencie poszczególnymi składnikami spadku na rzecz konkretnych osób pojawiła się w 2011 r. kiedy to wprowadzono instytucję zapisu windykacyjnego. Zapisobierca windykacyjny staje się właścicielem przedmiotu zapisu od razu w chwili śmierci spadkodawcy, a nie nabywa wyłącznie roszczenia do spadkobiercy o wykonanie zapisu (zapis zwykły).
Przyznanie testatorowi możliwości rozrządzenia w testamencie rzeczą lub prawem konkretnej osobie, czy to w postaci zapisu zwykłego czy windykacyjnego, stanowi wyjątek od podstawowej zasady prawa spadkowego, stanowiącej o przejściu praw po zmarłym na podstawie sukcesji uniwersalnej (w przypadku zapisu dochodzi do sukcesji syngularnej)
Jakie są różnice między zapisem zwykłym a zapisem windykacyjnym?
- sposób uzyskania korzyści przez zapisobiercę
Zapis zwykły jedynie zobowiązuje osobę obciążoną zapisem do spełnienia określonego świadczenia na rzecz zapisobiercy zwykłego, a wobec tego zapisobierca uzyskuje daną korzyść w sposób pośredni. Z kolei zapis windykacyjny powoduje, iż zapisobierca windykacyjny nabywa przedmiot zapisu w momencie otwarcia spadku (bezpośrednio). Zapis zwykły skutkuje powstaniem w chwili otwarcia spadku stosunku obligacyjnego między zapisobiercą a podmiotem obciążonym zapisem, zaś zapis windykacyjny prowadzi do powstania skutków rzeczowych lub innych skutków rozporządzających.
- obowiązki dla spadkodawcy
Zapis windykacyjny nie prowadzi do obciążenia spadkobiercy obowiązkiem jego wykonania, lecz co najwyżej obowiązkiem wydania przedmiotu zapisu zapisobiercy windykacyjnemu. Przedmiot zapisu windykacyjnego nie wchodzi w skład masy spadkowej, w przeciwieństwie do przedmiotu zapisu zwykłego.
- zakres rozporządzenia
Przedmiotem zapisu windykacyjnego mogą być wyłącznie przedmioty należące do zmarłego. Przedmiotem zapisu zwykłego – również rzeczy lub prawa nie wchodzące w skład spadku.
- skutki
Zapisobierca windykacyjny w chwili otwarcia spadku staje się wprost uprawnionym do przedmiotu zapisu. Natomiast zapisobierca zwykły staje się wierzycielem spadkobiercy i na podstawie tej wierzytelności może domagać się od spadkobiercy wykonania zapisu.
- forma ustanowienia
Zarówno zapis zwykły jak i zapis windykacyjny mogą być ustanowione w testamencie. W przypadku zapisu windykacyjnego przewidziano szczególną formę w postaci testamentu notarialnego. Natomiast zapis zwykły może być ustanowiony w każdym testamencie.
- status prawny zapisobierców
Uprawniony z tytułu zapisu zwykłego jest wyłącznie wierzycielem wobec spadkobiercy, wobec czego nie dochodzi tu do następstwa prawnego po testatorze. Natomiast zapisobierca windykacyjny jest również określany mianem następcy prawnego pod tytułem szczególnym, ponieważ nabywa przedmiot zapisu w zakresie przysługującym testatorowi.
- przedmiot
W przypadku zapisu zwykłego jest on określony znacznie szerzej niż w zapisie windykacyjnym. Spadkodawca może bowiem uczynić przedmiotem zapisu zwykłego w zasadzie wszystko, czym może dysponować za życia lub na wypadek śmierci. Przedmiotem zapisu windykacyjnego mogą być wyłącznie przedmioty i prawa określone w zamkniętym katalogu ustawowym, :
– rzecz oznaczona co do tożsamości,
– zbywalne prawo majątkowe (np. prawa z papierów wartościowych, udziały w spółce z o.o., inne ograniczone prawa rzeczowe pod warunkiem, że są zbywalne, czy też wierzytelność przysługująca spadkodawcy),
– przedsiębiorstwo lub gospodarstwo rolne,
– ustanowienie użytkowania (rzeczy lub praw należących do spadku) lub służebności (gruntowej lub osobistej) .
Wszystko to, co może być przedmiotem zapisu windykacyjnego, może również stanowić przedmiot zapisu zwykłego, jednakże odwrotna relacja jest niedopuszczalna.
- warunek i termin
Zapis zwykły może być dokonany pod warunkiem lub z zastrzeżeniem terminu. Warunkowy lub terminowy zapis windykacyjny jest niedopuszczalny.
- odpowiedzialność za długi spadkowe
Zapis zwykły nie powoduje odpowiedzialności zapisobiercy. Zapisobierca windykacyjny będzie ponosił taką odpowiedzialność razem ze spadkobiercami, do wysokości wartości przysporzenia.
- zmniejszenie zapisu
Zapis zwykły może ulec zmniejszeniu w myśl art. 1003 – 1007 k.c., czego nie można powiedzieć o zapisie windykacyjnym.
- termin przedawnienia
Roszczenia z tytułu zapisu zwykłego ulegają przedawnieniu z upływem pięciu lat od dnia jego wymagalności. Roszczenia zapisobiercy windykacyjnego przedawniają się na zasadach ogólnych, tzn. w zależności od przedmiotu zapisu i sposobu jego realizacji.
- sposób realizacji
Uprawniony z tytułu zapis zwykłego może jedynie żądać spełnienia świadczenia, ponieważ jest wierzycielem wobec spadkobiercy obciążonego zapisem. Tymczasem zapis windykacyjny jest realizowany według reguł obowiązujących przy realizacji konkretnego prawa.
- dokumentowanie uprawnień
Zapis zwykły zostaje ujawniony wyłącznie w treści postanowień testamentowych. Natomiast dowodem na istnienie zapisu windykacyjnego jest ujawnienie rozrządzenia w postanowieniu o stwierdzeniu nabycia spadku bądź w zarejestrowanym notarialnym akcie poświadczenia dziedziczenia.
A co w sytuacji, gdy przedmiot zapisu wyczerpuje cały lub prawie cały spadek?
Należałoby wówczas stwierdzić, że testatorowi chodziło tutaj raczej o powołanie spadkobiercy. Analogiczna zasada będzie obowiązywała, gdyby testator ustanowił kilka zapisów windykacyjnych wyczerpujących prawie cały spadek – zapisobierców windykacyjnych należy wtedy traktować jak spadkobierców powołanych do dziedziczenia w częściach ułamkowych w stosunku do wartości przeznaczonych im przez spadkodawcę przedmiotów zapisu
Przyjąć czy nie przyjąć zapis, a jeśli tak to w jakim terminie?
Zapisobierca w terminie sześciu miesięcy od czasu, gdy dowiedział się o ustanowionym na jego rzecz zapisie, powinien złożyć odpowiednie oświadczenie. Najwcześniej bieg tego terminu może się rozpocząć od dnia otwarcia i ogłoszenia testamentu; może to być także data późniejsza, jeśli zapisobierca dowiedział się o treści testamentu w późniejszym czasie. Oświadczenie o odrzuceniu zapisu windykacyjnego skutkuje włączeniem przedmiotu rozrządzenia do masy spadkowej – tym samym przyjmuje się fikcję o nieistnieniu zapisu.
A co z zachowkiem?
Zapis windykacyjny, jako przysporzenie bezpłatne, powinien być traktowany jako darowizny dokonane za życia przez spadkodawcę, gdyż w obu sytuacjach działania spadkodawcy prowadzą do uszczuplenia zawartości spadku po nim. Obliczając zachowek, należy do czystej wartości spadku doliczyć także (oprócz darowizn dokonanych za życia) wartość zapisów windykacyjnych, natomiast nie będą brane pod uwagę długi wynikające z zapisów zwykłych i poleceń. Wartość przedmiotu zapisu windykacyjnego będzie obliczana według stanu z chwili otwarcia spadku, a według cen z chwili ustalenia zachowku. Jeżeli więc spadkodawca dokonał przysporzenia w postaci zapisu windykacyjnego na rzecz uprawnionego do zachowku, zapis windykacyjny zalicza się na należny mu zachowek.
Czy warto ustanawiać zapis windykacyjny?
Zapis windykacyjny umożliwia pełną i natychmiastową realizację woli spadkodawcy. Zapis zwykły odwleka w czasie uzyskanie korzyści i wymaga dodatkowych czynności w postaci ustalenia spadkobierców, co koliduje z wolą testatora. Zapis windykacyjny, w porównaniu z zapisem o skutkach obligacyjnych, charakteryzuje się większą prostotą, zrozumieniem i naturalnością, a także wykazuje większą zgodność z wolą zmarłego, którego zamiarem było jak najszybsze przysporzenie na rzecz zapisobiercy. Jak dotąd jedyną istotną wadą jest ustanawianie zapisu windykacyjnego w formie aktu notarialnego, co generuje dodatkowe koszty dla spadkodawcy oraz ograniczenie legatu wyłącznie do przedmiotów będących własnością spadkodawcy w chwili jego śmierci. Porównując oba typy rozrządzeń, zapis windykacyjny jest skuteczniejszy dla uprawnionego choćby z perspektywy szybkości i skuteczności uzyskania przedmiotu zapisu. Zapisobierca uzyskuje bowiem przedmiot już w momencie otwarcia spadku i bez konieczności dokonywania dodatkowych czynności prawnych.