Co do zasady udziały małżonków w majątku wspólnym są równe (art. 43 § 1 KRO). Jednakże w wyjątkowych, szczególnie uzasadnionych sytuacjach można odstąpić od tego domniemania i żądać ustalenia nierównych udziałów w majątku wspólnym małżonków (art. 43 § 2 i 3 KRO). Jest to dopuszczalne w razie łącznego wystąpienia dwóch przesłanek:
– przyczynienia się małżonków do powstania majątku wspólnego w rożnym stopniu oraz
– istnienia ważnych powodów, które uzasadniają ustalenie nierównych udziałów
Ciężar wykazania spełnienia się powyższych przesłanek spoczywa na tej stronie, która żąda ustalenia nierównych udziałów.
O ile pierwsza z tych przesłanek jest w miarę jasna i nie nastręcza większych wątpliwości w interpretacji, o tyle przesłanka „ważnych powodów” jest nieostra i wymaga rozważenia całokształtu postępowania małżonków w czasie trwania wspólności majątkowej w zakresie wykonywania ciążących na nich obowiązków względem rodziny, którą przez swój związek założyli (postanowienie SN z 5.10.1974 r., III CRN 190/74).
W ramach omawianej sytuacji stosuje się zasadę zawinienia. Małżonek występujący z żądaniem powinien wykazać naganne zachowanie drugiego małżonka, brak lub mniejsze przyczynianie się do powstania majątku wspólnego, brak dbałości o majątek wspólny.
Pojęcie „ważnych powodów” jest pojęciem dosyć szerokim, jednakże w orzecznictwie sądowym przyjmuje się, że są to względy natury moralnej, które w odniesieniu do konkretnego stanu faktycznego mogą przemawiać za tym, że ustalenie równych udziałów w majątku wspólnym byłoby sprzeczne z zasadami współżycia społecznego. Są to więc powody mające nie tylko wymiar majątkowy, a na pewno maja szerszy zakres w porównaniu do przyczyn uzasadniających ustalenie rozdzielności majątkowej na podstawie art. 52 § 1 KRO.
Podążając za orzecznictwem Sądu Najwyższego, „przy ocenie istnienia ważnych powodów, należy mieć na uwadze całokształt postępowania małżonków w czasie trwania wspólności majątkowej w zakresie wykonywania ciążących na nich obowiązków względem rodziny, którą przez swój związek założyli” (postanowienie SN z 5.10.1974 r., III CRN 190/74).
Z kolei w postanowieniu z dnia 26.11.1973 r. (III CRN 227/73) Sąd Najwyższy wskazał, że „art. 43 § 2 KRO może mieć zastosowanie nie w każdym przypadku faktycznej nierówności przyczynienia się każdego z małżonków do powstania majątku wspólnego, lecz tylko w tych wypadkach, gdy małżonek, przeciwko któremu skierowane jest żądanie, w sposób rażący lub uporczywy nie przyczynia się do powstania dorobku stosownie do posiadanych sił i możliwości”.
Przy formułowaniu okoliczności stanowiących ważne powody należy postępować z dużą dozą ostrożności i mieć na uwadze zasady współżycia społecznego. W szczególności należy uwzględnić naganne zachowywanie się byłego małżonka szkodzące interesom całej rodziny. Przykładowo może się to przejawiać brakiem troski o dobro rodziny, porzucenie rodziny, zaciąganie nieuzasadnionych zobowiązań, trwonienie majątku, lekkomyślne postępowanie, uchylaniu się od pracy zarobkowej pomimo możliwości zatrudnienia, prowadzenie moralnie nagannego trybu życia.
Warto wskazać, że przy żądaniu ustalenia nierównych udziałów w majątku wspólnym bez znaczenia jest sama wysokość zarobków każdego z małżonków lub dochodów uzyskiwanych z innych źródeł. Liczy się w jaki sposób te dochody były przeznaczane na zaspokajanie potrzeb rodziny (postanowienie SN z 17.05.2002 r., I CKN 643/00). Co więcej, przy ustalaniu wysokości udziałów w majątku wspólnym w ramach przyczyniania się do powiększania tego majątku uwzględnieniu podlega także praca jednego małżonka we wspólnym gospodarstwie domowym oraz uchylanie się od niej przez drugiego małżonka, opieka nad wspólnymi dziećmi i inne przyczynianie się do zaspokojenia potrzeb rodziny. Jeśli dysproporcje w tym zakresie pomiędzy małżonkami są na tyle duże, że ciężar tych obowiązków spoczywał tylko na jednym z nich, to jak najbardziej może się to przyczynić do ustalenia nierównych udziałów w majątku wspólnym.
Powyższe przyczyny muszą mieć charakter zawiniony. Natomiast gdy są to co prawda ważne powody, ale niezawinione, usprawiedliwione okolicznościami, nie będą miały wpływu na ustalenie nierównych udziałów. Przykładowo, okolicznościami niezawinionymi są: długotrwała choroba, kalectwo, brak zatrudnienia z powodu bezrobocia lub pobierania nauki celem osiągnięcia kwalifikacji zawodowych, konieczność sprawowania osobistej opieki nad osobami bliskimi. Bez znaczenia jest także orzeczenie o winie rozkładu pożycia w wyroku rozwodowym lub o separacji.
Dodatkowo, obok żądania ustalenia nierównych udziałów w majątku wspólnym można również złożyć wniosek dotyczący zwrotu wydatków, nakładów i innych świadczeń poczynionych z majątku wspólnego na majątek osobisty jednego z małżonków lub odwrotnie.
Teoretycznie możliwe jest pozbawienie jednego z małżonków całego udziału w majątku wspólnym, jednakże są to sytuacje zupełnie wyjątkowe.
Warto podkreślić, ze na podstawie art. 43 § 2 KRO można żądać ustalenia nierównych udziałów w majątku wspólnym, a nie w poszczególnych składnikach tego majątku.
Żądanie ustalenia nierównych udziałów małżonków w majątku wspólnym nie ulega przedawnieniu. Z żądaniem takim mogą wystąpić również spadkobiercy małżonka, ale tylko w wypadku, gdy małżonek – spadkodawca wytoczył za życia powództwo o unieważnienie małżeństwa, rozwód lub wystąpił o orzeczenie separacji.